Dağlar, çevrelerindeki alanların üzerinde yükselen devasa yeryüzü şekilleridir. Bulutları delen devler ya da eski sıradağların yıpranmış kalıntıları olabilirler. Jeologlar dağları, onları yaratan jeolojik süreçlere dayanarak beş ana tipte sınıflandırırlar:
Kıvrımlı Dağlar
Kıvrımlı Dağlar: Bunlar en yaygın dağ türüdür. Kıvrım dağları, yakınsak levha sınırlarında meydana gelen jeolojik bir süreç olan sıkıştırma tektoniğinin sonucudur. Tektonik plakalar muazzam bir güçle çarpıştığında, kıtasal kabuğun ön kenarları basınç altında tabakalı kaya katmanları gibi buruşur ve katlanır. Bu sıkışma ve yükselme süreci devasa sıradağların oluşumuna yol açar.
Kıvrım dağları tipik olarak yüzlerce hatta binlerce kilometre boyunca uzanan uzun, doğrusal sıralar oluşturur. Bu doğrusal şekil, levha sınırı boyunca etki eden sıkıştırıcı kuvvetlerin yönünü yansıtır.
Kıvrım dağları ağırlıklı olarak başlangıçta yatay katmanlar halinde çökelmiş tortul kayaçlardan oluşur. Dağ oluşumunun muazzam güçleri bu katmanları katlayarak bu manzaralarda gözlemlenen karakteristik alternatif sırtları ve vadileri yaratır.
Himalayalar, Alpler, And Dağları ve Rocky Dağları kıvrımlı dağların klasik örnekleridir.
Volkanik Dağlar
Volkanik Dağlar: Bunlar, erimiş kayanın (magma) yerkabuğundan püskürmesi ve soğuyup sertleşmesiyle oluşur. Magma soğuyup katılaştıkça zamanla birikerek bir dağ oluşturur. Volkanik dağlar, kül konileri, stratovolkanlar ve kalkan volkanları dahil olmak üzere çeşitli morfolojileri kapsar.
Japonya’daki Fuji Dağı, Washington Eyaletindeki Rainier Dağı ve Afrika’daki Kilimanjaro Dağı volkanik dağlara örnektir.
Volkanik dağlar, aşağıdakiler de dahil olmak üzere çok çeşitli morfolojileri kapsar:
Kül konileri: Bunlar, patlayıcı püskürmeler sırasında fırlatılan gevşek volkanik kaya parçalarının birikmesiyle oluşan konik bir şekle sahip nispeten küçük, dik kenarlı dağlardır.
Stratovolkanlar: Kompozit volkanlar olarak da bilinen bu volkanlar, lav, kül ve volkanik kaya parçalarının dönüşümlü katmanlarıyla karakterize edilen büyük, konik dağlardır. Püsküren malzemelerin uzun dönemler boyunca kademeli olarak birikmesiyle oluşurlar.
Kalkan volkanları: Bunlar, tipik olarak akışkan, düşük viskoziteli bazaltik lav akışlarının patlamasıyla oluşan, kubbe benzeri bir şekle sahip geniş, hafif eğimli dağlardır.
Blok Dağları
Fay-blok dağları olarak da bilinen blok dağlar, yerkabuğunda her iki taraftaki kayaların birbirine göre hareket edebildiği kırıklar olan fay hatları boyunca hareket eden tektonik süreçler tarafından oluşturulur. Bu faylar boyunca gerçekleşen hareket, büyük kaya bloklarının yükselmesine veya alçalmasına neden olarak blok dağların oluşmasına yol açabilir. Bu dağlar genellikle bir veya daha fazla tarafta dik, fay kontrollü yarıklarla karakterize edilir ve karşı taraftaki daha hafif eğimli yamaçlarla tezat oluşturur. Wyoming’deki Teton Sıradağları ve Kaliforniya’daki Sierra Nevada blok dağlara örnektir.
Kubbe Dağları
Kubbe dağları, düz tortul kayaçlardan oluşan bir alanın Dünya’nın mantosundan yükselen erimiş kayaç (magma) tarafından yukarı doğru itilmesiyle ortaya çıkar. Bu magma tipik olarak yüzeye ulaşmaz ve bunun yerine altında soğuyarak katılaşır ve dağın çekirdeğini oluşturur. Uzun erozyon dönemleri boyunca dağın dış katmanları aşınarak kubbe şeklindeki soğumuş sert kaya magmasını ortaya çıkarır. Güney Dakota’daki Black Hills ve Utah’taki La Sal Dağları kubbe dağlarına örnektir.
Plato Dağları
Plato Dağları: Bunlar, genellikle binlerce kilometrekareyi kapsayan, nispeten düz bir yüzeye sahip geniş, yüksek düzlüklerdir. Oluşumları, aşağıdakiler de dahil olmak üzere çeşitli jeolojik süreçlere bağlanabilir:
Volkanik Faaliyet: Lav akıntılarının büyük ölçekli patlamaları geniş alanlarda katılaşıp birikerek platoları oluşturan kalın volkanik kaya dizileri oluşturabilir. Kuzeybatı Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Columbia Nehri Platosu volkanik platolara bir örnektir.
Çevredeki Dağların Aşınması: Geniş jeolojik zaman ölçeklerinde, dağların ayrışma ve doğal süreçlerle aşınması, zirveleri ve sırtları aşındırarak geride nispeten düz, yüksek bir plato bırakabilir. Colorado Platosu, erozyon yoluyla oluşan platolara bir örnektir.
Tektonik Plakaların Hareketi: Tektonik plakaların hareketi, yerkabuğunun geniş alanlarının yükselmesine neden olarak yüksek rakımlı platoların oluşmasına yol açabilir. Asya’daki Tibet Platosu, tektonik yükselme sonucu oluşan platolara bir örnektir.
Ayrıca, bazı jeologlar daha az yaygın jeolojik süreçlerle oluşan daha az bilinen dağ türlerini de tanımaktadır:
Guyot: Bunlar, zaman içinde aşınarak düzleşmiş bir zirve ve daha hafif eğimli bir genel profil ile sonuçlanan sönmüş kalkan volkanlarıdır. Birçok kalkan volkanı milyonlarca yıl süren erozyon sonunda guyotlara dönüşür.
Okyanus Ortası Sırt Dağları: Bunlar okyanus ortası sırtların tepeleri boyunca yer alan sıradağlardır, tektonik plakaların birbirinden uzaklaştığı farklı plaka sınırları boyunca oluşan su altı sıradağlarıdır. Bu dağlar volkanik faaliyetler ve okyanus ortası sırt boyunca devam eden deniz tabanı yayılmasıyla oluşur.
